Czym jest bajkoterapia?
Bajkoterapia jest formą wsparcia psychologiczno-pedagogicznego, którego adresatem są dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, a narzędziem oddziaływania opowiadania, które zostały napisane specjalnie do celów terapeutycznych i mają charakterystyczne cechy i określoną budowę (które zostały opisane we wpisach Cechy bajek terapeutycznych i Budowa bajki terapeutycznej). Bajki terapeutyczne[1] mają za zadanie wzmacnianie dziecka, budowanie jego zasobów osobistych (przekazują wiedzę o sobie i świecie, umożliwiają zastępcze zdobycie doświadczenia, wspierają rozwój emocjonalny i społeczny dziecka, oswajają sytuacje wywołujące lęk, podpowiadają skuteczne sposoby rozwiązywania problemów, radzenia sobie w sytuacjach trudnych) i redukowanie niepożądanych stanów psychicznych (lęk, poczucie winy, niska samoocena).
Bajkoterapia pomaga na przepracowaniu problemu uczestnika przy pomocy odpowiednio dobranego materiału czytelniczego. Można ją stosować, żeby wskazać dziecku możliwe sposoby rozwiązania problemu, z którym dziecko boryka się aktualnie, albo aby dać mu możliwość wypracowania sobie efektywnych strategii radzenia sobie z trudnościami życiowymi, z których dziecko będzie mogło skorzystać w przyszłości (działanie profilaktyczne).
Należy pamiętać, że podstawą biblioterapii jest tekst, ale zajęcia biblioterapeutyczne nie ograniczają się do samej lektury. Konieczne jest omówienie tekstu i przepracowanie problemu przy pomocy dodatkowych aktywności (przeczytaj Jak wykorzystywać bajkoterapię do pracy z dziećmi?). Zachęcam również do zapoznania się z wpisem Biblioterapia – polecane scenariusze zajęć.
Dlaczego dzieci potrzebują wsparcia?
Dorosłym wydaje się często, że dzieciństwo to wyłącznie czas zabawy i beztroski i nierzadko bagatelizują dziecinne problemy („Nie płacz, to nie boli”, „Nic się przecież nie stało”, „Nie ma się czego bać”). W rzeczywistości dzieci codziennie muszą sobie radzić z sytuacjami emocjonalnie trudnymi. Czasami dziecko dźwiga problemy ponad siły i nie chodzi tu tylko o dzieci z rodzin niewydolnych społecznie, dotkniętych alkoholizmem czy ofiary przemocy domowej. Każde dziecko w toku swego rozwoju doświadcza sytuacji lękotwórczych i musi rozwiązywać problemy. Kto z nas nie pamięta lęków z dzieciństwa? Burza, ciemny pokój, wizyta u dentysty, pierwszy dzień w przedszkolu czy śmierć ukochanego zwierzaka…
Sytuacje, które wywołują lęk i inne niepożądane stany emocjonalne są naturalnie związane z rozwojem dziecka, nabywaniem doświadczeń. Dzieci przeżywają wiele stresów związanych z tym co nowe, nieznane (np. pierwsze szczepienie, początek edukacji szkolnej). Proces kształtowania się umiejętności społecznych również obfituje w sytuacje nacechowane silnymi emocjami. Lęki mogą też pochodzić z wyobraźni albo powstawać w wyniku niezaspokojonych potrzeb. Często dzieci nie proszą o pomoc i wsparcie, ponieważ nie potrafią rozpoznawać i nazywać emocji, których doświadczają, nie do końca rozumieją przyczyny i skutki zdarzeń.
I tu właśnie pomocne mogą okazać się bajki terapeutyczne
Opowiadanie bajek[1] to mówienie do dzieci w ich języku. Bajka jest formą atrakcyjną i zrozumiałą dla dziecka, a bajkowe ujęcie problemu odpowiada dziecięcemu sposobowi myślenia i postrzegania świata (magiczna faza rozwoju). Bajka jest bardziej interesująca niż „wykład”, a do tego działa w sferze emocji i często jest o wiele skuteczniejsza niż odwoływanie się do rozsądku i racjonalne tłumaczenie dziecku, że jego lęki nie wiążą się z realnym zagrożeniem (np. że odpływ wanny na pewno go nie wciągnie a pod łóżkiem nie ma potwora, który tylko czeka aż mama zgasi światło).
Ubranie problemu w bajkowy kostium zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, które pomaga się dziecku „otworzyć” i przepracować swój lęk. Czasami problem jest dla dziecka zbyt bolesny i maluch broni się przed samą myślą o swojej sytuacji, ale może myśleć o kimś, kto znajduje się w podobnym położeniu. Nabiera wtedy dystansu, może przemyśleć własne problemy, przyjrzeć się swoim emocjom a jednocześnie nie czuje się zdemaskowany (bezpieczna rozmowa)[2].
Czytając opowiadanie o bohaterze, któremu przydarzyło się coś podobnego, dziecko zyskuje również pocieszenie, że nie jest pierwszym ani jedynym człowiekiem na świecie, który ma taki kłopot, że inne dzieci przeżywają podobne problemy i lęki, doznają podobnych emocji. Dziecko odczuwa ogromną ulgę dowiadując się, że wiele dzieci ma rozwiedzionych rodziców, boi się ciemności czy zdarza im się zmoczyć łóżko.
Natomiast szczęśliwe zakończenie daje dziecku nadzieję, że również jego historia znajdzie pomyślne rozwiązanie. Dziecko zaczyna wierzyć, że skoro udało się Zającowi, który jest tak podobny do niego i miał taki sam problem, to i jemu się uda. Bohater staje się wzorem gwarantującym powodzenie, uczy jak radzić sobie z problemami i zachęca do powtórzenia jego sukcesu. Utożsamiając się z bohaterem literackim dziecko może znaleźć rozwiązanie swoich kłopotów i zyskać wzór do naśladowania, jednak forma bajki sprawia, że nie czuje „ciężaru” nauki.
Mechanizmy (identyfikacja i naśladownictwo) i techniki psychologiczne (odwrażliwianie, konkretyzowanie, racjonalizowanie), sprawiają, że czytanie odpowiednio skonstruowanych opowiadań, omawianie ich i trening umiejętności są skutecznym narzędziem rozwiązywania dziecięcych problemów.
Książki z potencjałem biblioterapeutycznym
Warto tu podkreślić, że bajki psychoedukacyjne, psychoterapeutczne czy relaksacyjne to nie jedyny materiał czytelniczy wykorzystywany w pracy biblioterapeutycznej z dziećmi. Większość z prezentowanych na blogu pozycji to nie są bajki terapeutyczne w rozumieniu literatury przedmiotu, ale bez przeszkód możemy je wykorzystywać do realizacji celów terapeutycznych (budowania zasobów osobistych dziecka i redukcja niepożądanych stanów emocjonalnych).
Więcej o tekstach z potencjałem biblioterapeutycznym przeczytasz w zakładce Biblioterapia.
W zakładce Książki na konkretne problemy znajdziecie listę tytułów, które mogą pomóc w rozwiązywaniu różnych dziecięcych problemów (np. lęk przed ciemnością, szpitalem, pojawienie się młodszego rodzeństwa, śmierć zwierzątka, przemoc rówieśnicza itd.).
[1] W języku potocznym wszystkie utwory dla dzieci nazywa się bajkami, chociaż nie wszystkie posiadają cechy tego gatunku literackiego. Również w odniesieniu do utworów dla dzieci tworzonych dla potrzeb terapeutycznych przyjęto w literaturze przedmiotu pojęcie „bajki terapeutycznej” chociaż z klasyczną bajką mają one niewiele wspólnego.
[2] Pisarka i psycholog kliniczny Doris Brett zauważyła, że każda próba racjonalnego tłumaczenia dziecku, że jego lęk przed przedszkolem jest nieuzasadniony, kończyła się porażką. Aby pomóc córce, stworzyła historię o Ani. Ania była podobna do Amanthy, mieszkała w takim samym domu, jak jej rodzina, miała podobnych rodziców i psa, a co najważniejsze – miała ten sam problem co Amantha. Leczenie za pomocą opowieści okazało się strzałem w dziesiątkę. Dziewczynka identyfikowała się z bohaterką, a jednocześnie nie miała dyskomfortu związanego z rozmową na temat swojej kłopotliwej sytuacji.
Opracowanie: Iwona Czesiul-Budkowska
To zaledwie zarys tematyki. Wszystkich, którzy chcieliby zasięgnąć więcej informacji, odsyłam do bogatej literatury przedmiotu, którą znajdziecie we wpisie Biblioterapia – bibliografia.