Na temat biblioterapii powstało wiele szczegółowych opracowań, które znajdziesz we wpisie Biblioterapia – bibliografia. Tutaj przytoczę jedynie najważniejsze zagadnienia.
Biblioterapia historia
U podstawy rozwoju biblioterapii leżało założenie, że literatura ma właściwości terapeutyczne. Jako metoda terapeutyczna biblioterapia funkcjonuje stosunkowo od niedawna, jednak jej korzenie sięgają odległych wieków. Już starożytni doceniali pozytywny wpływ książek na dobrostan człowieka i nazywali biblioteki „lecznicami dusz” (w XIII wieku p.n.e. w Tebach nad wejściem do biblioteki w świątyni grobowej faraona Ramzesa II widniał napis „Psyches jatrejon”). Termin biblioterapia pochodzi od greckich słów biblion – książka i therapeia – pomoc, leczenie, przywracanie zdrowia, i pojawił się po raz pierwszy w 1916 r. na łamach amerykańskiego czasopisma „Atlantic Monthly” za sprawą Samuela McChorda Crothersa, który w artykule „A Literary Clinic” opisał możliwości stosowania książek w leczeniu chorych. W 1920 r. hasło to pojawiło się w słowniku Oxford English Dictionary[i].
Biblioterapia definicje
Początkowo na świecie biblioterapia była traktowana jako środek terapeutyczny w leczeniu chorych, rodzaj psychoterapii, i wykorzystywana głównie w pracy z pacjentami przebywającymi w szpitalach psychiatrycznych.
Z czasem upowszechniła się biblioterapia rozumiana jako wspieranie zdrowia psychicznego, wzmacnianie uczestnika, droga do samopoznania i samorozwoju. Poszerzono też krąg odbiorców o osoby, które są zdrowe, ale borykają się z różnymi problemami i potrzebują pomocy. W literaturze przedmiotu wprowadzono oficjalny podział na biblioterapię kliniczną i wychowawczą[ii]. R. J. Rubin, prekursorka biblioterapii wychowawczo-rozwojowej, uważała, że anachronizmem jest traktowanie biblioterapii wyłącznie jako sposobu leczenia, podczas gdy głównie powinna być drogą do samorealizacji człowieka[iii].
Definicja biblioterapii opublikowana w Międzynarodowym Słowniku Webstera, która brzmi „Użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, psychologii, pedagogice, bibliologii, także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez ukierunkowane czytanie”[iv] pokazuje odejście badaczy od podejścia ograniczającego biblioterapię do wspomagania procesu leczenia pacjentów. W roku 1966 Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy przyjęło tę definicję biblioterapii jako oficjalną. Obecnie człon terapia w kontekście biblioterapii jest rozumiany szeroko. Nie tylko jako środek leczniczy czy metoda wspomagająca proces leczenia, ale i umacnianie, wspieranie rozwoju i dobrostanu czytelnika, wzbogacanie jego zasobów, by lepiej radził sobie z życiowymi trudnościami, wreszcie pomoc w rozwiązywaniu osobistych problemów.
Biblioterapia w Polsce
W Polsce definicję biblioterapii stworzyła Irena Borecka, która za biblioterapię uznaje działanie terapeutyczne, które opiera się o stosowanie materiałów czytelniczych. Biblioterapia jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów danej osoby przez ukierunkowane czytanie. Jest również rodzajem oparcia w procesie osiągania przez nią poczucia bezpieczeństwa. Może być też środkiem realizacji jej potrzeb.[v]
Polska literatura przedmiotu jest bardzo bogata. Istnieje wiele innych definicji biblioterapii m.in. Ewy Tomasik, Eweliny Koniecznej, Marii Molickiej, Bronisławy Woźniczki-Paruzel, które zwracają uwagę na różne elementy procesu biblioterapii: osobę i rolę biblioterapeuty, formy i metody pracy z książką, cele, materiały czy grupy uczestników procesu biblioterapii itd. Ze względu na skrótowy charakter tego opracowania nie będę ich tu przytaczać, a osoby zainteresowane odsyłam do bibliografii.
Warto wspomnieć, że cechą biblioterapii jest jej interdyscyplinarność. Znajduje się ona bowiem w obszarze zainteresowań literaturoznawstwa, bibliologii, psychologii, psychoterapii, pedagogiki, socjologii, pedagogiki specjalnej i nauk medycznych.
Gdybym miała jak najprościej, własnymi słowami, wytłumaczyć komuś, czym jest biblioterapia, powiedziałabym, że jest to wprowadzaniem pozytywnych zmian w sposobie myślenia, odczuwania i działania odbiorcy przy pomocy odpowiednio dobranych środków literackich. Te cele główne możemy realizować wyznaczając sobie różne cele szczegółowe np. uniwersalizowanie sytuacji czytelnika, wskazywanie możliwych sposobów rozwiązywania problemów, skutecznych strategie radzenia sobie w sytuacjach emocjonalnie trudnych, umożliwienie wglądu w siebie i lepszego rozumienie świata, wzmocnienie wiary w siebie i własne możliwości, pomoc w zaakceptowaniu sytuacji, na którą nie mamy wpływu itd.
Biblioterapia odbiorcy
Proces biblioterapeutyczny może polegać na pracy indywidualnej lub grupowej. W drugiej połowie XX wieku głównym miejscem działalności biblioterapeutów w Polsce były biblioteki szpitalne. Obecnie można obserwować przewagę biblioterapii grupowej, a miejscem warsztatów są najczęściej biblioteki publiczne i szkolne, szkoły, świetlice i przedszkola.
Uczestnikami mogą być dzieci, dorośli i seniorzy. Ludzie przewlekle chorzy i niepełnosprawni, osoby z zaburzeniami emocjonalnymi i/lub psychicznymi, ale również osoby zupełnie zdrowe (psychicznie i fizycznie), które znalazły się w trudnej sytuacji i potrzebują wsparcia np. osoby, które straciły pracę, osoby w trudnej sytuacji rodzinnej, w żałobie, osoby niedostosowane społecznie, uzależnione, uczniowie z problemami w nauce, młodzi ludzie odrzuceni przez grupę, dzieci nieśmiałe, dzieci z zaniżoną samooceną itd.
Stale wydłuża się lista trudnych problemów, w których rozwiązywaniu przydatna może być biblioterapia: agresja rówieśnicza, rozwód rodziców, bezpłodność, molestowanie, przemoc domowa, wszelkiego rodzaju uzależnienia, zaburzenia odżywiania, depresja i przede wszystkim wszechobecny stres.
Warto zaznaczyć, że biblioterapeuta (niebędący lekarzem, psychoterapeutą) może również pracować z osobami chorymi, ale oddziałuje na ich postawę wobec choroby, problemy emocjonalne wynikające z choroby, niepożądane stany emocjonalne spowodowany chorobą, a nie samą chorobę.
Model postępowania biblioterapeutycznego
Aby proces biblioterapeutyczny przebiegał prawidłowo należy w swych działaniach uwzględnić poszczególne etapy jego realizacji[vi]
- czytanie lub słuchanie utworów literackich,
- identyfikacja uczestnika z bohaterami literackimi,
- przeżycia będące efektem kontaktu z utworem (mogą być negatywne lub pozytywne, mają na celu uaktywnienie lub wyciszenie emocji uczestnika biblioterapii),
- Katharsis (oczyszczenie) – odreagowanie napięcia, które pojawiło się pod wpływem przeczytania/wysłuchania utworu, poczucie ulgi,
- wgląd w siebie, zrozumienie swojej sytuacji, nabranie dystansu, przemyślenie i przepracowanie problemu, zauważenie możliwych rozwiązań,
- zmiana sposobu myślenia, postawy, zachowania, (przepracowanie problemu, lęków i wewnętrznych napięć),
- ewaluacja (uświadomienie sobie, co się zmieniło w wyniku terapii).
Czynności po lekturze
Podstawą biblioterapii jest zawsze tekst, ale poza lekturą proces biblioterapii obejmuje różne metody i formy pracy z tekstem, które zwiększają jego skuteczność. Praca warsztatowa pozwala wybrzmieć lekturze i ułatwia uczestnikom przemyślenie i przepracowanie problemu na poziomie emocji. Poza rozmową o czytanym tekście, odbiorcom można zaproponować np. pisanie listu do bohatera literackiego, wymyślanie innego zakończenia utworu, odgrywanie roli bohaterów (elementy dramy) albo wykonywanie prac plastycznych do utworu.
Rola biblioterapeuty
Poza przygotowaniem biblioterapeutycznym (studia podyplomowe, kursy) i posiadaniem szerokiej wiedzy na temat literatury, biblioterapeuta musi lubić ludzi i pracę z ludźmi, być osobą empatyczną i kreatywną, umieć pracować metodami aktywnymi.
Podstawowym zadaniem biblioterapeuty jest zdiagnozowanie problemu uczestników i sprecyzowanie celów (np. podniesienie samooceny uczestników, pomoc w zaakceptowaniu ograniczeń wynikających z choroby, przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym), a następnie odpowiedni dobór materiałów czytelniczych i aktywności dodatkowych, które pomogą przepracować problem i osiągnąć zamierzony cel terapeutyczny.
Biblioterapeuta uwzględnia przy doborze środków terapeutycznych i aktywności dodatkowych zarówno sam problem, jak i wiek, stan zdrowia uczestników (w przypadku osób chorych etap choroby), ich zainteresowania i doświadczenia. Cele zajęć z książką mogą być różne. Właściwie dobrane teksty i aktywności mogą stać się elementem działań ogólnorozwojowych, profilaktycznych, wychowawczych, edukacyjnych, rewalidacyjnych, czy resocjalizacyjnych. Abyśmy mogli mówić o zajęciach z elementami biblioterapii, zajęcia nie mogą ograniczać się do sfery poznawczej, muszą obejmować przepracowanie problemu na poziomie emocji.
Ciekawe scenariusze zajęć z elementami biblioterapii można znaleźć w czasopiśmie „Biblioterapeuta” wydawanym przez Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne i w „Biblioterapii w szkole” dodatku do „Biblioteki w szkole”.
Tu znajdziecie polecane przez biblioteczkę-apteczkę Scenariusze zajęć biblioterapeutycznych.
Skuteczność biblioterapii
Proces biblioterapii, jak każdy proces, wymaga czasu i nie przynosi natychmiastowych rezultatów. Zmiany u uczestników biblioterapii nie zachodzą od razu, co utrudnia biblioterapeucie weryfikowanie skuteczności swoich działań. Należy też pamiętać, że efektem terapii poprzez literaturę są często jednostkowe, subiektywne odczucia (nie ma dwóch osób, które identycznie zareagują na lekturę), które ciężko uogólnić przy pomocy badań statystycznych. Do celów ewaluacji zajęć wykorzystuje się najczęściej kwestionariusze i ankiety.
Biblioterapia a bajkoterapia
Najmłodszą gałęzią biblioterapii jest bajkoterapia (stworzyła ją Doris Brett, a w Polsce prekursorką była Maria Molicka). Więcej przeczytasz na stronie Czym jest bajkoterapia? W największym skrócie: bajkoterapia jest formą pomocy psychologiczno-pedagogicznej (budowanie zasobów osobistych dziecka i redukowanie niepożądanych stanów psychicznych), której adresatem są dzieci w wieku od 3 do 9 lat, a narzędziem oddziaływania specjalnie do tego celu stworzone utwory literackie, które posiadają określone cechy i charakterystyczną budowę (przeczytacie o nich we wpisach Cechy bajek terapeutycznych i Budowa bajki terapeutycznej).
Należy jednak pamiętać, że bajki terapeutyczne (opowiadania psychoedukacyjne, psychoterapeutyczne i relaksacyjne) to nie jedyne teksty, po które możemy sięgnąć podczas zajęć z elementami biblioterapii dla dzieci. Jest wiele książek, które nie zostały napisane specjalnie na potrzeby terapii, ale mogą być z powodzeniem stosowane do celów terapeutycznych (umacniają dziecko i pomagają mu radzić sobie w sytuacjach emocjonalnie trudnych). Mogą to być baśnie, picturebooki, bajki filozoficzne czy powieści młodzieżowe.
Najlepsze do zajęć biblioterapeutycznych są teksty otwarte, wykorzystujące metaforę. Takie książki są wieloadresowe – można je wykorzystywać do pracy z różnymi grupami wiekowymi i bardzo pojemne – dają możliwość dokonywania różnorodnych interpretacji. W książkach metaforycznych każdy znajdzie swój poziom odczytania tekstu i przyjmie tyle, na ile jest gotowy. Wybór tekstów metaforycznych umożliwia uczestnikom odczytanie osobistych znaczeń, odnalezienie indywidualnego sensu. I takie utwory staram się wyszukiwać i polecać w biblioteczce-apteczce.
Na stronie Książki na konkretne problemy znajdziecie listę trudnych sytuacji, z którymi często borykają się dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym i przyporządkowane do nich tytuły książek, których lektura może być „lekarstwem” na dany problem.
Warto przeczytać
[i] Czernianin W., Podstawy współczesnej biblioterapii – podręcznik akademicki, Wrocław 2017, s.17.
[ii] Szulc W., Biblioterapia. Powrót do źródeł, w: „Przegląd Biblioterapeutyczny, 1/2011, s. 10
[iii] Tomasik, E. Zastosowanie biblioterapii. Przewodnik po teorii i praktyce. Recenzja książki pod red. R. J. Rubin Using Bibliotherapy: a guide to theory and practice wydanej w Londynie w 1978 r., „Szkoła Specjalna” 1988, nr 3, s. 227-231
[iv] Szulc W., Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie, Poznań 1994, s. 32
[v] Borecka I., Biblioterapia w szkole. Poradnik dla Bibliotekarzy, Wojewódzki Ośrodek Kształcenia Nauczycieli, Legnica 1998, s. 9.
[vi] Borecka I., Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik, Wydawnictwo SBP, Warszawa 2001, s. 42–43